„Gazeta Chojeńska” numer 11 z dnia 13.03.2012
Prezentujemy tu wybrane teksty z każdego numeru.
Wszystkie artykuły i informacje znajdują się w wydaniu papierowym.

Z dziejów Żydów w Königsbergu (3)

W pierwszych dziesięcioleciach XVIII wieku prowadzono w Chojnie prace „misyjne”, mające zachęcić Żydów do przyjmowania wiary chrześcijańskiej, ale z marnym efektem, bo - jak stwierdza Augustin Kehrberg - w ciągu 10 lat nawróciły się tylko 4 osoby. Ich konwersja była ważnym wydarzeniem religijnym i towarzyskim. Pierwszą konwertytką była Vögelchen Elisabeth Wulf, panienka mająca około 15 lat, która pracowała u handlarza końmi Nathana. Ponieważ człowiek ów traktował ją źle, przeniosła się na służbę do domu doktora Praetoriusa. Tu, pod opieką duchową inspektora (pastora) Liviusa, zdecydowała się na zmianę wyznania. Na chrzcie, który miał miejsce 22 listopada 1707 roku, otrzymała imiona Christiana Maria i nowe nazwisko: Königsberg. Jak zapisano w księdze chrztów, „Christiana - by pamiętała, że jest chrześcijanką, Maria, bo przyjęła chrzest w kościele Marii poświęconym, a nazwisko Königsberg, bo tu w tym mieście jako pierwsza z judaizmu przeszła na chrześcijaństwo”. Świadkami chrztu (chrzestnymi) byli: młody pan baron von Skerbintzky, burmistrzowie: Lüder, Rühle i Pauli, kamerariusz Krüger, Johann Pütte, pułkownikowa Hünick, kapitanowa von Unger, majorowa Specht, inspektorowa (Livius), burmistrzowa Lüder, burmistrzowa Rühle, doktorowa Preatorius, doktorowa Magasin, panie: Goldschmidt, Meister, Zimmermann, Wittscheibe, Weiss i pani kantorowa. Nowa luteranka mieszkała w Chojnie do 1711 r. W tym roku wyszła za mąż za przechrzczonego Żyda Davida Christiana i razem z nim wyjechała do Mieszkowic (Bärwalde).

Kolejnym ochrzczonym Żydem był pochodzący z Pragi handlarz wina i alkoholu. Także do niego dotarł doktor Praetorius i skłonił do zmiany wyznania. Na chrzcie, który odbył się 12 sierpnia 1709 r., otrzymał imiona: Christian Friedrich Isaacksohn. Zbudował w Chojnie dom i ożenił się w 1713 r. z pochodzącą z Frankfurtu nad Odrą córką gorzelnika. Wśród jego chrzestnych byli: landrat (starosta) von Sydow, Ephraim Wolff, Gottfried Schöne, pan Gloxin, Theodorus Joachimi, majster Melisch, pan Müller.
Trzecią ochrzczoną osobą był 21-latek, też przybysz do miasta, który też za sprawą Praetoriusa, też publicznie i też bardzo uroczyście przyjął chrzest w dzień św. Gottharda (5 maja 1710), dlatego otrzymał imiona: Johann Friedrich Gotthard. Kilka dni później opuścił miasto.
Czwartym był Thomas Christian Berend, wcześniej Berend Hirsch, urodzony w Poznaniu. Gdy przybył do Chojny, miał około 40 lat i chciał się tu ożenić po raz trzeci. Augustin Kehrberg ironizuje, że nie wiadomo, czy przyjął luteranizm z miłości do Bożej Prawdy, czy do marchijskiego chleba (w tym roku ogłoszony został nakaz opuszczenia miasta przez Żydów). Hirsch ochrzczony został przez diakona Zimmermanna w kościele Mariackim w dzień św. Tomasza 1717 r. Chrzestnymi (Tauffzeugen) byli: pułkownik von Mörner von Zellin, pan von Sack von Vietnitz und Blanckenfelde, burmistrz Schede i wiele innych osób. Thomas Christian Berend 1 lutego 1719 r. ożenił się z chojeńską dziewczyną. Zmarł 31.01.1721.

Augustin Kehrberg trochę powątpiewa w szczere intencje nawracających się. Pisze, że o tym, jak poważnie traktowali swe nawrócenie na luteranizm, najlepiej wie Bóg. W Kronice notuje też konwersje nieudane: w 1720 r. uroczyście przeszła na luteranizm córka Lipmanna Arend(t)a, ale już po kilku dniach pod wpływem rodziny i całej wspólnoty wróciła do starej religii.

Do tych XVIII-wiecznych tradycji „misyjnych” w jakimś sensie nawiązał w połowie XIX w. chojeński pastor Carl Friedrich Becker, który był bardzo znaną postacią niemieckiego ruchu ewangelizacji Żydów, będącego w istocie rzeczy jedną z odmian „miękkiego” antysemityzmu. W październiku 1863 r. przybyła z Berlina do Chojny pochodząca z Wielkiego Księstwa Poznańskiego pani Minna H. Kazania wygłaszane w kościele Mariackim przez uczonego i pełnego misyjnego ognia pastora zrobiły na niej takiej wrażenie, że przyjęła chrzest (11.10.1863). Wkrótce uczynił to samo jej mąż, po czym oboje zawarli małżeństwo w obrządku luterańskim.

***

Państwo poprzez ustawy i dekrety starało się ograniczać liczbę Żydów i wyznaczyć obszary ich aktywności gospodarczej. W czasach Fryderyka II wydano rozporządzenia nakazujące wydalanie z państwa bankrutów i paserów. Pewną poprawę statusu, przynajmniej najbogatszych przedstawicieli społeczności żydowskich, przyniosło tzw. prawo do naturalizacji (Naturalisationspatente). Wydany w 1750 r. przez króla Fryderyka II patent dzielił Żydów na 6 kategorii według stopnia zamożności, przekładającej się na ich pozycję społeczną i sposób traktowania przez władze.
Okres Oświecenia zapoczątkował też ruch asymilacji Żydów, którego symbolem stał się Mojżesz Mendelssohn (1729-1786), filozof i intelektualista, jedna z czołowych postaci pruskiej kultury w XVIII wieku. Uważał, że warunkiem wtopienia się w społeczność niemiecką jest nauka języka. Duża grupa Żydów pruskich przyjęła tę argumentację.
Mimo pozytywnego nastawienia do państwa Hohenzollernów, Żydzi ciągle jednak nie byli uznawani za obywateli. Dopiero wydany 11 marca 1812 r. przez króla Fryderyka Wilhelma III edykt o stosunkach obywatelskich Żydów, uczynił Żydów pełnoprawnymi obywatelami Królestwa Pruskiego. Warunkiem uzyskania obywatelstwa było przyjęcie niemieckich nazwisk i imion oraz posługiwanie się językiem niemieckim. Zgodnie z edyktem, Żydzi mieli prawo do swobodnego osiedlania się, wykonywania zawodu, odbywania praktyk religijnych oraz nabywania nieruchomości. Mogli studiować na uniwersytetach, zajmować stanowiska akademickie i w administracji państwowej (tu jednakże za zgodą króla), a także być powoływani do wojska.

Nieistniejąca już synagoga przy dzisiejszej ul. Szkolnej

Perspektywy, jakie otwierał przed najaktywniejszymi przedstawicielami gmin żydowskich edykt z 1812 r., wykorzystali także chojeńscy Żydzi, przenosząc się do większych miast i niejednokrotnie osiągając znaczne sukcesy. Według „Die Judenbürgerbücher der Stadt Berlin 1809-1851” Jacoba Jacobsona, z Chojny pochodzili bogaci i wpływowi kupcy i przedsiębiorcy: David Levin - ur. 18.09.1815, syn Leiba Bendixa Levina, kupiec i właściciel manufaktury produkującej damskie okrycia, Beniamin Cohn - ur. 11.07.1844, kupiec i przedsiębiorca przewozowy, Itzig Arendt - ur. 14.02.1813, syn kupca chojeńskiego Salomona Arendta, Salomon Cohn - ur. 28.08.1795, handlarz wyrobami lnianymi, syn Meyera Salomona Cohna, handlarza skórami z Chojny, Moses Karo - ur. 31.07.1820, kupiec i spedytor, syn chojeńskiego rabina Hirscha Isaaka Karo, a przede wszystkim krawiec Hirsch (Herrmann) Gerson, urodzony w Chojnie 28.02.1813, dostawca dworu królowej, syn Gersona Levina, kupca z Chojny, właściciel prowadzonej z wielkim rozmachem manufaktury produkującej odzież. Stworzył w Berlinie wielkie centrum konfekcyjne (Konfektionshaus), uważane za pierwszy dom towarowy w tym mieście. Symbolem pozycji Gersona, a także swoistym podsumowaniem stosunku Hohenzollernów do Żydów, było to, że to temu właśnie chojeńskiemu Żydowi powierzono uszycie płaszcza koronacyjnego króla Wilhelma I.
Gerson zmarł 6 grudnia 1861 roku. Został pochowany na cmentarzu żydowskim w Berlinie. (cdn.)
Joanna A. Kościelna

do góry